Als die ene seksfoto van lang geleden je blijft achtervolgen

Door

13 mei 2021

Artikel – Seksueel getinte foto’s en filmpjes worden vaker verspreid, al dan niet met chantage om seks of geld – een nachtmerrie voor de slachtoffers. De gemeente Amsterdam onderzoekt de mogelijkheid van ‘online straatverboden’.

Op haar 14de was ze onder groepsdruk op een dronken avond nét even wat verder gegaan dan ze eigenlijk wilde. Ze deed alsof ze iemand pijpte. Ze deed het niet eens echt. Maar het werd gefilmd en de dag erna had iedereen het filmpje gezien. Ze werd gepest, vriendinnen wilden niet meer met haar omgaan, haar wereld stortte in.

Het duurde lang voordat bij haar de schaamte afnam en ze bleef altijd op haar hoede. Bij iedereen die ze ontmoette dacht ze: zouden ze het filmpje gezien hebben?

Ondertussen studeerde ze af en kreeg ze een mooie baan als leidinggevende. Maar precies toen ze dacht het echt achter zich te kunnen laten, bleek haar achterdocht terecht. Op een bedrijfsuitje hoorde ze gefluister van mensen die het filmpje hadden gezien. In één klap werd de nu 26-jarige Amsterdamse teruggeworpen naar dat ene moment. Die ene avond. Dat éne filmpje.

Nog steeds wil ze haar verhaal niet onder naamsvermelding vertellen, ook niet met alleen haar voornaam. De angst is te groot.

De afgelopen maanden was er in het nieuws veel aandacht voor online seksuele intimidatie. Zoals rond de acteurs Bilal Wahib en Oussama Ahammoud, die een minderjarige jongen met wie ze aan het videobellen waren uitdaagden zijn geslachtsdeel te laten zien voor duizenden live kijkers. Daarnaast schrok de stad op van de 13-jarige Desteny die van een flat in Zuidoost sprong, nadat op school filmpjes circuleerden waarin ze seks had met jongens.

Burgemeester Halsema maakt zich dan ook grote zorgen en ziet dat het heel erg lastig is grip te krijgen op de online wereld van jongeren. Experts maken zich al langer zorgen over grensoverschrijdend gedrag online en de verspreiding van gelekte privévideo’s onder veelal minderjarige jongeren. Het aantal platforms waarop het kan gebeuren is dan ook flink gegroeid. Van Facebook via Snapchat en Instagram tot Telegram en TikTok. Uit CBS-onderzoek blijkt dat in 2020 bijna 30 procent van de 16- tot 18-jarige jongeren online seksuele intimidatie heeft meegemaakt.

Chantage voor seks of geld

Waar het vaak begint met het ongewenst delen van beelden en het daarmee pesten van slachtoffers (shaming en exposing) kan het al snel overgaan in chantage van jongeren met geld of seks (sextortion). Vooral jonge meisjes worden gechanteerd met seks, jongens moeten vaak geld overmaken zodat hun filmpje niet uitlekt. Ook vindt er online grooming plaats, waarbij meerderjarigen minderjarigen verleiden met seksueel getint contact als doel.

„Maar het blijft lastig het probleem te kaderen”, ziet GroenLinks-raadslid Tirza de Fockert. „Wanneer is iets intimidatie en wanneer niet? Vinden we dat als een meisje een dansfilmpje op TikTok heeft gemaakt en dat in een seksuele context verspreid wordt tegen haar zin, intimidatie? Ik vind van wel. Maar juridisch is dat lastig.” Onlangs werd een motie van De Fockert aangenomen waarin ze de gemeente vraagt ook aandacht te hebben voor deze vorm van intimidatie, waarbij onschuldige dansjes van jonge meisjes als ‘hoerig’ worden neergezet of op een andere manier geseksualiseerd.

Maar omdat onderzoek vaak anekdotisch van aard is, zijn er weinig concrete cijfers en blijft er veel onder de radar. Alleen dat wat gemeld wordt kan worden bijgehouden. Zo registreerde de Amsterdamse politie van 2019 tot eind 2020 ‘slechts’ 224 gevallen van sextortion. Dat is „het topje van de ijsberg”, zegt directeur Arda Gerkens van Helpwanted.nl. In 2020 kreeg deze hulporganisatie landelijk 2.683 meldingen van sextortion en gaven ze tegen de zesduizend adviezen en tips aan slachtoffers die te maken hadden met online misbruik.

En uit een rondgang van de gemeente onder honderd Amsterdamse professionals kwam tegelijkertijd terug dat experts de problematiek zien toenemen en dat seksueel getinte foto’s en filmpjes vaker en sneller worden verspreid.

Burgemeester Halsema lanceerde dan ook eind 2019 een aanpak seksueel geweld waarbinnen ook aandacht is voor online seksuele intimidatie. De aanpak bestaat uit een combinatie van onderzoek en geld naar hulpinstanties, maar ook een grote campagne, #jijstaatnietalleen, om bewustzijn in de stad te creëren voor met name jonge meisjes die ‘geshamed’ worden online. Volgens de gemeente was het echter mede door de coronapandemie lastig in contact te komen met de doelgroep.

Schaamtecultuur

Dat komt ook omdat veel jongeren helemaal niet naar buiten willen komen met hun verhalen. „Vooral als meiden (deels) uit een schaamtecultuur afkomstig zijn en in traditionele gezinnen opgroeien, wordt er daarbij niet of te laat aan de bel getrokken”, schrijft Halsema in februari in een brief aan de gemeenteraad.

Het komt in alle lagen van de samenleving voor
Tofik Dibi bestuursadviseur in Nieuw-West

Tofik Dibi werkt als bestuursadviseur in Nieuw-West maar zette op eigen initiatief de campagne #StopShaming op, waarmee hij het taboe rond online seksuele intimidatie wilt doorbreken. Hij ziet hoe online meiden geshamed worden voor onschuldige dansvideo’s. „Het probleem komt in alle lagen van de samenleving voor, maar in schaamteculturen kunnen de gevolgen veel erger zijn”, constateerde hij in februari in een bijeenkomst in debatcentrum De Balie. „Dat speelt in gelovige gemeenten als op Urk, maar in Amsterdam speelt dat veel bij Turkse en Marokkaanse gemeenschappen. Meiden worden door hun ouders als schuldig gezien.”

Slachtoffer krijgt de schuld

Het slachtoffer de schuld geven (‘waarom stuur je zo’n foto dan ook?’) noem je Victim Blaming. En als er iets is wat volgens alle experts en professionals doorbroken moet worden is dat het wel. Myrna Cleef is specialist voor jeugd en gezin bij Qpido, het centrum voor veilig seksueel opgroeien. In haar werk staat ze slachtoffers bij en doet ze aan voorlichting, onder meer op scholen. Volgens haar gaat de discussie veel te vaak om degene die een foto heeft gemaakt. Terwijl naaktbeelden van jezelf maken niet het probleem is. „Het moet gaan om degene die de foto ongewenst deelt.”

Met steun van de gemeente geeft Qpido voorlichting op zo’n dertig Amsterdamse scholen. Daarin leggen ze uit dat het niet gek is dat seksuele ontwikkeling óók online plaatsvindt en dat het prima is als je een intieme foto in vertrouwen met iemand deelt. „Maar we zeggen tegelijkertijd dat iedereen een verantwoordelijkheid heeft dat foto’s niet verspreid worden. Dat gaat ook om die leerling die een filmpje doorgestuurd krijgt en hem voor de grap verder doorstuurt.”

Gezicht op naaktfoto geplakt

Voorlichting is een belangrijk middel dat de gemeente kan inzetten om het gesprek rond online seksuele intimidatie op te starten. Voorlichting aan leerlingen, maar ook aan docenten. Zo voert docent maatschappijleer Feray Sunguroglu gesprekken met haar klas over online seksueel gedrag. Dat gebeurt volgens haar veel te weinig. „Veel docenten én leerlingen vinden het een heel ongemakkelijk gesprek. Wij docenten weten niet altijd voldoende hoe we dit het beste kunnen aanpakken.”

Een jongen vroeg haar 100 euro te betalen. Hij zou de nepfoto anders verspreiden op een sociaal mediakanaal

Tijdens de voorlichtingslessen komen soms heftige verhalen los. Zo is er de 14-jarige Britt. Ze schrok zich dood toen ze erachter kwam dat haar gezicht op een naaktfoto was geplakt. Een jongen benaderde haar op social media-platform Snapchat en vroeg haar 100 euro te betalen. Hij zou anders de foto verspreiden op een ander sociaal mediakanaal, Telegram. Dat is een bekend platform waar dagelijks massaal zonder toestemming seksueel getinte video’s of foto’s worden gedeeld. „Ik wist niet eens wat Telegram was.” Ze praatte erover met vriendinnen. Haar ouders gaan aangifte doen.

De drempel om aangifte te doen is echter vaak te hoog, constateert de gemeente. Dat komt omdat aangifte doen vaak weinig oplevert, zegt Arda Gerkens van Helpwanted.nl. De politie kan bijvoorbeeld geen beelden weghalen van het internet. Alleen als duidelijk is wie het filmpje heeft rondgestuurd kan iemand vanwege smaad of laster worden vervolgd. Maar de beelden zijn dan nog niet weg.

Gerkens heeft zelf met Helpwanted.nl korte lijntjes met platforms als Snapchat, TikTok en Facebook. Veel minderjarige slachtoffers komen dan ook bij haar terecht – of worden door de politie naar haar doorverwezen. Vrij vaak lukt het om de filmpjes offline te halen. „Alleen als een filmpje echt viraal gaat via chatgroepen, wordt het erg lastig.” Ook zijn er commerciële bedrijfjes die slachtoffers kunnen helpen om filmpjes offline te halen, of om filmpjes moeilijker vindbaar te maken.

Daders amper aangepakt

Maar zolang daders amper aangepakt worden zijn het druppels op een gloeiende plaat. Daarom onderzoekt de gemeente de mogelijkheid om ‘online straatverboden’ op te leggen, iets wat burgemeesters nu niet kunnen doen. Daarmee kan iemand tijdelijk verboden worden berichten op bijvoorbeeld Twitter of Snapchat te plaatsen. Zo’n online straatverbod is echter technisch en juridisch complex. De gemeente onderzoekt nu of er überhaupt mogelijkheden zijn.

Een ander aandachtspunt is de hulpverlening rond slachtoffers. Veel organisaties als Qpido doen goed werk in de stad, maar er zijn ook soms lange wachtlijsten. „Het duurde bij mij bijna tien maanden voor ik hulp kreeg”, zegt ervaringsdeskundige Hajar Akrari. „Ik voelde me echt aan mijn lot overgelaten.”

Samen met Sara Dekker heeft Akrari The Phoenix Sisters opgezet, een organisatie die via social media jongeren probeert te helpen als hen iets is overkomen. Zij zijn in het gat gesprongen dat er nu tussen het incident en de hulpverlening valt. Per week krijgen ze tientallen berichten – veel van Amsterdamse jongeren die hulp zoeken. Dat viel ook op bij de gemeente, die moeite heeft de doelgroep te bereiken. Stadsdeel West heeft The Phoenix Sisters nu dan ook ingeschakeld als oplossing tegen de groeiende wachtlijsten. Vanaf juni start een groepstraject in West om jonge vrouwen bij te staan.

Pleisters plakken dus, en de gaten dichtlopen. Dat is wat de gemeente nu kan doen. Burgemeester Halsema ziet ondertussen tot haar tevredenheid dat de discussie rond online shaming, exposing en waar dat allemaal toe kan leiden in Amsterdam steeds meer gevoerd wordt. De campagne #jijstaatnietalleen wordt dan ook opnieuw opgestart; Halsema verwacht ditmaal betere resultaten. Er is ook een speciaal hulpnummer in het leven geroepen (zie kader). Een goede combinatie van het aanpakken van daders, voorlichting in de stad en steun voor slachtoffers moet ervoor zorgen dat één gelekt filmpje mensen niet hun hele leven achtervolgt.

Dus ook niet op je nieuwe bedrijf, twaalf jaar nadat je één avond dronken net iets te ver ging. Ze is nu 26, en na het bedrijfsuitje waar ze erachter kwam dat haar collega’s het filmpje gezien hadden sprak ze met haar baas erover. Die steunde haar meteen. Hij betaalde een bedrijf om de filmpjes voor eens en altijd onvindbaar te maken. Nu wil ze verder. Zonder het twaalf jaar oude filmpje continu met zich mee te dragen.

Dit verhaal is tot stand gekomen via een samenwerking tussen De Balie Live Journalism, AT5 en NRC. Lees het artikel ook op de website van NRC.

Pesten of chantage om foto of video: wat moet je dan doen?
Als een foto of video van jou is verspreid of verspreid dreigt te worden, probeer dan al het bewijs te verzamelen voor de politie. Maak meerdere screenshots van de foto of het filmpje. Zorg er voor dat je de URL van de website in beeld hebt en de datum en tijd. Het ongewenst verspreiden van afbeeldingen of het dreigen daarmee is namelijk strafbaar.

Zoek daarnaast hulp bij organisaties als Qpido (te appen op 06-2933 8064) en vertel het aan iemand in je omgeving die je vertrouwt. Als de afbeeldingen al verspreid zijn kun je een handleiding vinden op HelpWanted.nl met wat je kunt doen of chatten (tussen 16.00 en 19.00 uur) met een van hun hulpverleners (chat.helpwanted.nl). Op Instagram biedt het account van The Phoenix Sisters (@thephoenixsisters.nl) laagdrempelig en snel hulp. Bellen kan ook met de gemeente Amsterdam: via 06-1482 4902 word je in contact gebracht met de juiste instanties.

Als het jouw kind overkomt, zorg voor een veilige omgeving en maak duidelijk dat het niet aan hem of haar ligt. Mocht er gevraagd worden om geld om verspreiding te stoppen: niet betalen, het nummer blokkeren en naar de politie gaan.