Werkende armen in coronatijd: is de tijdbom ontploft?
Een interview met lector Armoede Interventies Roeland van Geuns
Artikel – Ruim een jaar geleden sprak Roeland van Geuns, lector Armoede Interventies (HVA) in een interview met de Balie Live Journalism van een tikkende tijdbom die zou barsten als er een crisis zou komen. Is dat nu gebeurd? ‘Hoe onzekerder je arbeids- en inkomenssituatie, hoe harder je getroffen wordt in een crisis.’
Het leek wel een voorspelling, die Roeland van Geuns vorig jaar februari in NRC deed. De groeiende groep ‘werkende armen’ – die met een structureel inkomenstekort leeft – kan met een kleine tegenslag in de armoede vallen, zo zei Van Geuns tegen de onderzoeksredactie van De Balie Live Journalism in hun onderzoek ‘Keihard werken’, amper rondkomen. ‘In het zwartste scenario, in het geval van een recessie bijvoorbeeld, zullen zij massaal aankloppen voor bijstand. Dan krijgt de gemeente wekelijks zo honderd bijstandsaanvragen te verwerken. Het ondernemersloket of de schuldhulpverlening kan dat nooit aan en een noodplan ontbreekt, voor zover ik weet.’
Precies een jaar later, met de uitbraak van het coronavirus, lijkt die situatie zich voor te doen. De gemeente heeft in enkele weken tijd duizenden bijstandsaanvragen te verwerken. Hoe kijkt de lector naar de huidige situatie en de toekomst?
Is die tijdbom waar je vorig jaar over sprak nu gebarsten?
Voor een deel wel ja. Deze crisis – die niemand zag aankomen – heeft een implosie veroorzaakt, met zo’n enorme instroom in inkomensregelingen, dat aan de kant van de zzp’ers die bom echt gebarsten is. We zitten letterlijk van de ene op de andere dag met duizenden mensen – per gemeente! – die helemaal geen inkomen meer hebben.
Niet iedereen – vooral de lagere inkomens niet – kan zijn uitgaven zo makkelijk aanpassen. Het aandeel van de vaste lasten in het uitgavenpatroon van een huishouden is de laatste tien jaar flink toegenomen. En deze vaste lasten zijn de facto niet beïnvloedbaar. Denk aan de woonlasten bijvoorbeeld. De woningmarkt in Amsterdam zit op slot, verhuizen is geen enkele optie. Degenen die een substantieel deel van hun inkomen kwijtraken, kunnen op korte en middellange termijn in grote financiële problemen terechtkomen.
Wat is De Balie Live Journalism?
En de gemeente heeft geen noodplan
Nee, eerder zei de gemeente n.a.v. jullie artikel dat een noodplan, waar ik impliciet om vroeg, niet nodig was. De eventuele extra instroom zou bij een nieuwe recessie geleidelijk komen, zo was de redenering. Maar de gemeente had nu al zo’n veertigduizend aanvragen in enkele weken te verwerken. Veel hoger dan ze had verwacht. Ik kan me goed voorstellen dat de gemeente dan al snel een capaciteitsprobleem heeft. Met de 110 extra medewerkers die ze heeft ingezet, kunnen ze het naar eigen zeggen net aan.
De zzp’ers zijn op die zzp-regelingen aangewezen, want ze kunnen geen kortdurende ww-uitkering aanvragen. Hoe lang die regelingen gaan duren is nog niet duidelijk, vooralsnog geldt een termijn van drie maanden, maar voor deze groep moeten die regelingen verlengd worden. Want voor deze huishoudens waar vaak al een inkomen is, zal er geen recht zijn op aanvullende bijstand.
Voor werknemers die hun baan verliezen is er eerst natuurlijk de WW, en ik hoop dat de uitkeringsinstantie UWV die aanvragen straks aankan en de betalingen snel kan starten. Maar na de WW, die vaak niet langer dan drie maanden duurt, kloppen deze mensen ook bij de gemeente aan. De gemeente moet dan klaar staan en ik hoop dat dat gaat lukken.
Om wie maak je je het meeste zorgen?
Hoe onzekerder je arbeids- en inkomenssituatie, hoe zwaarder je getroffen wordt in een crisis. We hebben het dus over dezelfde groep kwetsbare werkenden, als tijdens de financiële crisis. De zzp’ers, flexwerkers, maar ook de jongeren, die hun bijbaantjes nu veelal kwijt zijn. In de zwaar getroffen sectoren, zoals de horeca, cultuur-, toerisme en evenementensectoren is veel lager en middelbaar geschoold personeel werkzaam. Denk aan kamermeisjes, schoonmaakpersoneel, mensen in de spoelkeuken, de bediening. In Amsterdam zijn dat belangrijke sectoren. Zelfs met die tijdelijke NOW-regeling (Noodmaatregel Overbrugging Werkgelegenheid) – die een groot deel van de loonsom van bedrijven vergoedt – houden veel bedrijven het geen maanden vol. Bij een faillissement staan mensen dan gewoon op straat. Maar er wordt er wel weer zoveel via het web gekocht, dat bijvoorbeeld de pakjesbezorgers aan het werk blijven. En daar zitten ook wel weer wat oudere mensen tussen.
Verwacht je een grotere schuldenproblematiek?
Ja, vooral bij hen wier inkomen is weggevallen, maar die wel met doorlopende uitgaven en hoge woonlasten zitten. Het helpt om tijdelijk niemand uit de woning zetten, als maatregel, maar hun betalingsachterstand wordt niet kwijtgescholden. De gemeente heeft er een enorm belang bij dat mensen z.s.m. geholpen worden. In een half jaar tot een jaar kun je mensen helpen met gerichte landelijke maatregelen. En geld mag het probleem niet zijn. Maar de vraag is hoe snel die toestroom gaat loskomen. Mensen roepen niet snel hulp in. Misschien doen ze dat wel in deze crisis, anders komt dat allemaal in de loop van 2021 of 2022 of nog later.
Hoe kijk je naar de toekomst?
Het is allemaal afhankelijk van hoe lang dit gaat duren. Wanneer het ergste voorbij is zullen we in eerste instantie een zeker risicomijdend optreden van bedrijven zien. Zij gaan mensen sowieso weer aannemen op korte contracten. Jongeren zullen weer als eerste worden geabsorbeerd, omdat ze flexibel, goedkoop en niet lang vooruit plannen. Dat is op zichzelf geen ramp, als de huidige situatie ergens in de loop van komend jaar ophoudt.
Komt het consumentenvertrouwen snel genoeg terug, dan zullen bedrijven hun wervings- en personeelsbeleid weer aanpassen. Maar het herstel van de economie kan ook nog jaren duren. Als alles op slot blijft, dan zal dat ook bijdragen tot een enorm negatieve stemming. Dan gaan mensen geen geld meer uitgeven en worden ook andere terreinen van de economie geraakt, zoals de detailhandel en de productiesectoren. Dan heb je hét recept voor een economische recessie of zelfs een depressie. En dan zijn de effecten op armoede en schulden niet te overzien.
Zou deze crisis de discussie over het basisinkomen weer aanjagen?
Dat zou kunnen. We zien dat er in Italië en Spanje nadrukkelijk over wordt gepraat en ook Paus Franciscus pleitte in april nog voor een universeel basisinkomen. Maar ik heb dit in het Nederlandse debat nog niet horen vallen. Dat is merkwaardig, want de onderzoeken – die vooral in het buitenland zijn gedaan – wijzen allemaal uit dat het basisinkomen de arbeidsparticipatie niet negatief zullen beïnvloeden. En dat het een positieve invloed zal hebben op menselijk welzijn. En volgens berekening van het Nibud is het basisinkomen ook nog eens een keer betaalbaar.
Het verkennen van een onvoorwaardelijke inkomensgarantie is in ieder geval de moeite waard. Daarmee kan ondervangen worden dat mensen zonder inkomen komen te zitten.
In een reactie op het interview laat de gemeente desgevraagd weten:
We voeren de TOZO-regeling (Tijdelijke overbruggingsregeling zelfstandig ondernemers, red.) uit voor zelfstandig ondernemers die in de knel zitten. We hebben inmiddels ongeveer 40.403 aanvragen ontvangen binnen een paar weken. Ter vergelijking: over heel 2019 ontvingen we ca. 2.200 aanvragen Bbz (bijstand voor zelfstandigen, red.) en die gingen niet alleen over inkomensondersteuning. Er wordt keihard gewerkt en zijn ongeveer 130 mensen intern vrijgemaakt om deze regeling uit te voeren. Zij komen van plekken waar het door de coronacrisis nu juist rustiger is. We streven ernaar mensen binnen twee weken uit te betalen na aanvraag, dat is ruim binnen de wettelijke termijn. Ondertussen zijn 26.897 mensen uitbetaald.
Voor wat betreft de bijstand: in 2019 ontvingen we gemiddeld 250 bijstandsaanvragen per week. Sinds de coronamaatregelen is dat ongeveer verdrievoudigd. We weten nog niet hoeveel aanvragen er dit jaar bijkomen. Dat hangt af van hoe de coronacrisis zich ontwikkelt, hoelang er maatregelen gelden, of er verlenging komt van de steunmaatregelen van het Rijk, etc. Het is te vroeg om daar iets over te zeggen. Maar we maken ons wel zorgen over de mensen die mogelijk nog een beroep gaan doen op de bijstand, bijvoorbeeld omdat de TOZO of kortdurende WW afloopt. De voorwaarden voor de bijstand zijn strenger zijn dan TOZO, die geen partner- en vermogenstoets heeft. We zijn daarover in gesprek met het Rijk.