TV NL EN

Ties Dams

Winnaar in de categorie ‘Essay’

Ties Dams (1993) is schrijver en strateeg. Hij is auteur van het boek De Nieuwe Keizer (2018), over de mythe van Xi Jinping, China’s machtigste man sinds Mao. Voor de Open Call schreef hij het essay De mythe van verval.
Ties DamsSchrijver en strateeg

De mythe van verval

Over de open samenlevingen van Europa in de verhalen van haar uitdagers

Kamelen trekken over de kam van een zandduin. Koopvaardijschepen doorsnijden de zee. Een Delfts blauw bord, of, zoals het in China heet, Chinees porselein, schittert in de zon. Een erhu tokkelt, water kabbelt, een sopraan suist als de wind.

Dit alles voelt zo bekend, zegt een stem.

En dan:

Boem. Paukeslag.

We zien een mozaïek: beelden van een verwoest Kaboel, een hongerlijdend Afrikaans kind, de val van Lehman, aanslagen in Londen, een Amerikaans kerkhof en het levenloze lijf van Alan Kurdi, het Syrische jongetje dat op zee verdronk in zijn vlucht naar Griekenland.

Sommige landen, ooit welvarend en bruisend, zijn nu synoniem aan moeilijkheden, conflict en crisis.

Dit is niet de opening van een Hollywoodfilm. De genoemde landen liggen niet in Midden-Aarde. Dit zijn de woorden van Xi Jinping, secretaris-generaal van de Communistische Partij China, president van de Volksrepubliek, en architect van wat hij zijn Weg-en-Gordel Initiatief noemt en wij vaak kennen als China’s Nieuwe Zijderoutes.

Dit is hoe Xi zijn wereldorde verkoopt. De vraag is: wie zijn die landen in verval?

***

Ik spreek met enige regelmaat over geopolitiek in allerhande zaaltjes, van de Edese Rotaryclub tot Boekhandel Broekhuis te Haaksbergen. Wat me opvalt, waar ik van schrik, is een ogenschijnlijk steeds breder gedragen gevoel, dat wij het zijn, de open samenlevingen van Europa, die in verval zijn.

De redenering gaat ongeveer zo: Europa is te soft, Nederland te klein, onze cultuur te decadent om tegenwicht aan te bieden aan het geopolitieke borstgeklop van Poetin, Xi, en Trump. Hun opstaan, is ons verval; en ons verval is onvermijdelijk.

In een recente opiniepeiling gaf twee-derde van Europeanen aan positief te denken over de EU, de hoogste score sinds 1983. Tegelijkertijd gelooft 52% van de Nederlanders dat de EU ineen zal storten in de voorzienbare toekomst. Andere Europese landen toonden soortgelijke resultaten. En wat denkt de Europeaan, in het geval van die ineenstorting, het meest te missen? Vrije handel, vrij reizen, bescherming tegen de machtsstrijd tussen China en de VS, maar bovenal de waarden van de open samenleving, zoals democratie en mensenrechten.

Oftewel: we geloven vurig in de waarde van open samenleving, maar niet in haar lot. Het Europese zelfbeeld heeft de mythe van verval geïnternaliseerd.

Wie geopolitiek ziet als een optelsom van hacks, bommen en handelsbelangen, mist misschien wel het belangrijkste wapen in handen van wereldleiders: verhalen. Trump, Poetin en Xi weten dat. Het feit is dat de mythe van verval een verdomd goed verhaal is. Een crisis zoals de huidige versterkt ons pessimisme dat de open samenleving te vrij, te zwak en te decadent is om te overleven. Terwijl juist dat pessimisme ons kwetsbaar maakt en openheid ons sterkt.

De mythe is een gotspe. Door zijn premisse te accepteren geven we onze uitdagers onverdiend veel toe. Sterker nog, wie echt luistert naar de verhalen van onze uitdagers, zal zien dat ze vooral over henzelf gaan, en niet over ons.

***

Ik geef u Vladimir Vladimirovitsj Poetin. Tegen de Financial Times zei hij onverbloemd:

De liberale idee is achterhaald.

Het is frappant dat de man die pakweg twintig jaar geleden werd onthaald door de internationale gemeenschap als de leider die de belofte van de Russische liberaaldemocratie zou inlossen, nu gelooft dat liberalisme achterhaald is. Niet alleen denkt hij dat het openheidsproject voor Rusland gefaald heeft, nee, hij ziet het overal ter wereld instorten. Het epicentrum van de implosie is Europa.

Poetin gelooft dat de open samenleving haar eigen moraliteit kannibaliseert door andere culturen toe te laten, diversiteit te tolereren en kritiek te verwelkomen. Oftewel:

  • [er moeten in de maatschappij] bepaalde fundamentele menselijke regels en morele waarden gelden. In die zin zijn traditionele waarden stabieler en waardevoller voor miljoenen mensen dan het liberalisme, dat bezig is, in mijn opinie, met ophouden te bestaan.

Openheid als vijand van een zuivere cultuur en een sterke moraal; we kennen de redenering van politici in Europa. Veelzeggender is Poetins verhaal over hoe hij, als zoon van het communisme, ertoe kwam dit conservatieve gedachtegoed te omarmen.

President Poetin werd welllicht onthaald als de erfgenaam van glasnost, in werkelijkheid was hij en is hij een zoon van de Sovjet-Unie. Zoals Stephen Holmes en Ivan Krastev betogen in hun boek The Light That Failed (2020), bedreef Poetin lang imitatie-politiek: hij zag zich gedwongenopenheidsbeleid te imiteren, om het vernederde rijk dat hij erfde de tijd te geven op te krabbelen in een door het Westen gedomineerde wereldorde.

Hij heeft sindsdien ruimschoots afgerekend met de schone schijn. Poetin noemt de val van de Sovjet-Unie de “grootste geopolitieke catastrofe van de eeuw”. Hij verklaart het niet als een strategisch, maar een moreel falen, in een interview met Russia Today:

De Sovjet-Unie werd bestuurd vanuit een ideologie. Wat je ook van die ideologie mag vinden, het had wat in essentie quasireligieuze waarden zijn. Als je ooit de “Morele Code van de Bouwer van het Communisme” leest, zal je zien dat het een imitatie van de Bijbel is. …

Jonge generaties Russische burgers hebben hier nooit van gehoord. Het enige dat op een natuurlijke manier voor vervanging kan zorgen zijn onze traditionele waarden. In de afwezigheid van waarden, raakt de maatschappij in verval.

Openheid was de dolkstoot die Poetin beroofde van zijn Sovjet-god. Nu moet het ook Europa beroven van zijn liberale god. Alleen zo is de vernedering van Rusland te verklaren zonder dat Poetin de boezem in eigen hand steekt; zonder dat hij toegeeft dat de USSR een gebroken systeem was; zonder dat hij toegeeft dat hij moedertje Rusland niet beschermt, maar berooft van haar openheid.

In Poetins geval, is de mythe van de morele degradatie van de open samenleving een nauwelijks verholen biecht van een verloren zoon.

Terug naar het filmpje van Xi, waarin hij de mythe van verval gebruikt om zijn nieuwe wereldorde te verkopen.

Nou ja, nieuw? Juist nostalgie kenmerkt Xi’s verhaal. Xi zou zijn pitch voor een nieuwe wereld kunnen openen met beelden van de bruisende hightechsector in de Parelrivierdelta rondom Shenzhen, in plaats daarvan geeft hij ons in de eerste plaats kamelen en Delfts Blauw. Waarom?

Het antwoord laat zich raden; China’s narratief van Westers verval weerspiegelt de eigen geschiedenis. Xi verkoopt weemoed naar een verbeelde wereld van voor de Westerse hegemonie, toen China nog het zenuwcentrum was van een met zijderoutes verbonden wereld. Net als Poetin is Xi een zoon van een gekrenkt imperium. Dat imperium is echter net wat ouder. Zijn geschiedenis van China gaat ongeveer zo:

Keizerlijk China was eeuwenlang een ongenaakbare supermacht in de haar bekende wereld. Het was cultureel verheven, deugdelijk bestuurd, kende geen machtswellust, doch cultiveerde een sterke uitstraling tot ver voorbij haar grenzen; het was een voorbeeld, geen veroveraar.

En toen:

Boem. Paukeslag.

Het Westen klopt aan de deur, eerst vriendelijk, maar al snel met bommen en granaten. De Chinese markten en grenzen moeten open. De Opium Oorlogen vernederen het antieke China binnen enkele decennia. Het verwordt tot een half-kolonie. Hoe kan zoiets gebeuren?

Antwoord: hoogmoed. In haar aloude perfectie was China blind voor de nieuwe krachten die ontstonden in het Westen. De tijd sinds de Opium Oorlogen wordt nog steeds de Eeuw van Vernedering genoemd, toen het ooit zo bruisende China synoniem stond aan moeilijkheden, crisis en conflict.

Terug naar het heden. In het filmpje stelt Xi de vraag:

Wat is er met de wereld gebeurd? Wat moeten we doen?

Het antwoord laat zich raden: het is tijd dat China haar vertrouwde plek van grootmacht herneemt. Nu is zij niet de arrogante alleenheerser, blind voor de chaos die broeit onder de deken van haar hegemonie, maar het Westen. De opkomst en het verval van het Westen fungeert als schaduwbeeld van de vernedering en wederopstanding van China.

Er is reden aan te nemen dat de Chinese partijtop neerkijkt op de Europese Unie als macht en de open samenleving als model. Onderzoekers van de Universiteit Leiden betogen dat Chinese beleidsmakers de Europese Unie in het eerste decennium van deze eeuw overwegend zagen als een benijdenswaardige kracht in het geopolitieke speelveld. De Eurozone-crisis, de migratiecrisis en het Brexit-referendum hebben dat beeld drastisch veranderd, zo blijkt uit enquêtes: nu zijn we een rommeltje en ontberen elke vorm van leiderschap, in de ogen van de CCP.

Tijdens de coronacrisis wordt duidelijk dat China er belang bij heeft dat Europa in het eigen verval gaat geloven. Xi’s grootschalige, mondiale desinformatiecampagne is er allereerst op geënt aandacht af te leiden van het feit dat de pandemie in China ontstond en de CCP tijdens het begin van de crisis in Wuhan geen enkele vorm van leiderschap toonde. Daarenboven wil het duidelijk maken dat de open samenleving de eendracht en discipline mist om leiderschap te tonen in tijden van crisis. Italië werd in het bijzonder bestookt door een Chinees social media-offensief. Recente enquêtes wijzen uit dat 88% van de Italianen inmiddels vindt dat Europa faalt in haar hulp aan Italië, terwijl Italië de facto veel meer hulp ontvangt van haar Europese kameraden dan van China.

Zo maakt China van haar verwrongen zelfbeeld, het onze.

***

Het echte gevaar voor de open samenleving is niet Poetin of Xi. Het echte gevaar is dat de mythe zichzelf waarmaakt; dat het bewapende pessimisme zodanig aan ons zelfbeeld vreet, dat we ernaar gaan handelen.

Ik geef u Donald John Trump. Of het nu over de openheid van onze grenzen of onze economie gaat, de president van onze belangrijkste bondgenoot weet altijd zijn beeld van Europa in drie dezelfde woorden samen te vatten:

A Total Mess!

Ook de coronacrisis grijpt hij aan om de open samenlevingen van Europa af te schilderen als slap, chaotisch en in verval. Trump is de verkozen zelfhaat, het getroonde pessimisme.

De Vlaamse socioloog Marl Elchardus interviewde voor zijn boek Voorbij het narratief van de neergang (2014) 2000 jongvolwassenen. Wat bleek? Wat persoonlijke toekomstdromen betreft, ismijn generatie bijzonder positief. Tegelijkertijd geloven we dat het met de samenleving steeds slechter gaat; dat verval van onze welvaart, vrijheid en identiteit onvermijdelijk is.

Elchardus noemt ons de Prometheus-generatie. Prometheus, die de mensen het vuur gaf, en daarmee het vermogen tot vooruitgang, wekte de toorn van de jaloerse god Zeus, en werd gestraft. Zeus kluisterde hem aan een rots en liet een adelaar zijn lever opvreten. Elke nacht groeide de lever weer aan; elke dag werd hij weer opgegeten. Elchardus schrijft:

Van vooruitdenken was geen sprake meer, de toekomst werd hulpeloze angst voor wat komen zou, geanticipeerde pijn.

Trump, Poetin en Xi zijn niet gek; de mythe van verval is een verdomd krachtig verhaal omdat pessimisme en rancune aanwakkert. Het is een knap geopolitiek wapen.

De hoge vertegenwoordiger van de Europese Unie voor buitenlandse zaken en veiligheidsbeleid Joseph Borrel lijkt dat te erkennen. In een recente toespraak over de geopolitiek van corona zei hij:

Er is een mondiale strijd der narratieven aan de gang. … Bewapend met feiten, dienen we Europa te beschermen tegen haar lasteraars.

Het probleem erkennen is echter niet genoeg; blijven steken in vijandsbeelden ook niet. Willen we onze uitdagers verslaan, dan moeten we de mythe verzet bieden, ontkrachten en logenstraffen, maar vooral, een alternatief bieden. Het is hoog tijd dat de EU de kracht van verhalen omarmt, en die gebruikt om de open samenleving een sterk ideaal te laten zijn in een wereld waarin Westerse macht van binnen en buiten wordt ondermijnd.

Hoe?

***

Filmpje (voorstel).

We zien een land in lockdown, een lege binnenstad, een verlaten universiteitscampus, een donker museum.

En dan:

Een deur gaat van het slot. Iemand stapt Museum Boerhaave binnen. Het licht gaat aan.

Rommelend door de collectie, vindt hij een stoffig beademingsapparaat uit de jaren zestig.

We zien een mozaïek. Studenten en onderzoekers krijgen het oude apparaat weer aan de praat, halen het helemaal uit elkaar, tekenen op een whiteboard, rommelen met snelkookpannen en fietsversnellingen.

Wat is leiderschap? vraagt een stem.

Studenten en onderzoekers van de TU Delft besloten de coronacrisis te lijf te gaan met wetenschap en vindingrijkheid. Ze deden een geniale ontdekking.

Op basis van een museumstuk maakten ze een beademingsapparaat dat door iedereen eenvoudig te bouwen is, op basis van onderdelen die in de meeste landen ter wereld aanwezig zijn.

Dat is leiderschap; dat is vooruitgang; dat is wat de open samenleving vermag.

Het mooiste is dat de Delftse uitvinding geen mythe is, maar hard feit.


Open Call

De Balie en Amsterdams comité 4 en 5 mei schreven een Open Call uit voor schrijvers en kunstenaars in aanloop naar Bevrijdingsdag rondom het thema ‘open’. Uit de bijna 600 aanmeldingen werden 9 kunstenaars geselecteerd die een honorarium kregen om hun ideeen uit te werken.